تاریخ‌نگاری اهل‌بیت شیعیانتاریخهای بیشماری درباره زندگانی ائمه علیهم‌السلام نگاشته شده که امروزه، نشانی از بیش‌تر آن‌ها در دست نیست. با اینحال شماری از آثار در باره سیره امامان در دست است. فهرست مندرجات۱.۱ - نخستین تألیف ۱.۲ - برخی اثار دیگر در این زمینه ۲ - آثار موجود درباره ائمه ۲.۱ - تاریخ یعقوبی ۲.۲ - نخستین کتاب جامع درباره ائمه ۲.۳ - خصائص الائمه ۲.۴ - روضة الواعظین ۲.۵ - اعلام الوَری باَعلام الهدی ۲.۶ - تاج المَوالید ۳ - تألیفات درباره فضایل و مناقب امامان ۳.۱ - دلائل الائمه ۳.۲ - دلائل الائمه و معجزاتهم ۳.۳ - دلائل الامامه و الخرائج و الجرائج ۳.۴ - الفضائل ۳.۵ - مناقب ۳.۶ - کشف الغُمّة فی معرفة الائمه ۴ - فهرست منابع ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - آثار از دست رفته درباره ائمه۱.۱ - نخستین تألیفاز نخستین تألیفاتی که نشانی از آن در دست نیست، انساب الائمة و موالیدهم الی صاحب الامر است که آن را به ناصرکبیر حسن بن علی اُطروش، پیشوای علوی و فرمانروای طبرستان (حک: ۳۰۱ـ ۳۰۴)، نسبت می‌دهند. [۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۷ ـ ۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱.۲ - برخی اثار دیگر در این زمینهبرخی دیگر از آثاری که در دسترس نیست عبارت‌اند از: الانوار فی تواریخ [۲]
چاپ محمدرضا حسینی، قم: آل البیت، ۱۴۱۰.
الائمة از ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (متوفی ۳۱۱) پیشوای متکلمان امامی بغداد [۳]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۴]
ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۶ـ۷، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۳/ ۱۹۳۴.
که ابن بابویه در کمال الدین [۵]
ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۴۷۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳.
از او نقل کرده است؛ الضیاء فی تاریخ الائمه احمد بن ابراهیم صَیمری در نیمه دوم سده چهارم [۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
آثاری متعلق به سده های چهارم تا ششم، مانند الانوار فی تاریخ الائمة الابرار از ابن رائقه علی بن هبة اللّه موصلی، سیرالانبیاء و الائمة از شمس الدین حسن بن حسین بن بابویه قمی معروف به حَسکا و تاریخ الائمة احمد بن ابی طالب طبرسی . [۷]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۴۲ـ۴۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۸]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۹]
ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۲۱، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۳/ ۱۹۳۴.
۲ - آثار موجود درباره ائمه۲.۱ - تاریخ یعقوبیبا اینحال، شماری از آثار در باره سیره امامان در دست است، از جمله تاریخ یعقوبی (زنده در ۲۹۲) که در ضمن وقایع تاریخ جهان و اسلام ، شرحی کوتاه از زندگانی امامان شیعه دارد و الکافی، اثر فقهی ـ حدیثیِ محمد بن یعقوب کُلینی رازی (متوفی ۳۲۸) که حاوی فصلی در امامت و سیره و موالید امامان است و تاریخ اهل البیت (تألیف پس از ۳۲۹) از مؤلفی ناشناخته، مشتمل بر روایاتی از ائمه با سند روایی متصل در باب ولادت و وفات و جنبه‌هایی از سیره پیامبر و حضرت فاطمه و امامان علیهم‌السلام. این کتاب را برخی به ابن ابی الثلج نسبت داده اند [۱۰]
تاریخ اهل البیت علیهم‌السلام نقلاً عن الائمة الباقر و الصادق و الرضا و العسکری عن آبائهم علیهم‌السلام و بروایة کبار المحدثین و المورخین، چاپ محمدرضا حسینی، ج۱، ص۵۴ ـ ۵۵، قم: آل البیت، ۱۴۱۰.
که کتابی با عنوان اخبار فاطمه و الحسن و الحسین داشته است. [۱۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۸۱ـ۳۸۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲.۲ - نخستین کتاب جامع درباره ائمهبدون تردید کتاب الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد تألیف شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) نخستین کتاب جامع و استوارترین تاریخ روایی در زندگانی ائمه است که به لحاظ سبک و محتوا بر آثار پس از خود تأثیر نهاده و مأخذ اساسی تألیفات بعدی بوده است. (قم ۱۴۱۳) ۲.۳ - خصائص الائمهشریف رضی محمد بن حسین موسوی (متوفی ۴۰۶) تألیف اثری جامع در زندگی و سیره دوازده امام را با احتوا بر اخبار برگزیده و سخنان نیکوی آنان، در ۳۸۳ با نگارش خصائص الائمه آغاز کرد، اما از آن میان، فقط بخش مربوط به زندگانی امام علی به انجام رسید [۱۲]
محمد بن حسین شریف رضی، خصائص الائمة علیهم‌السلام، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، چاپ محمدهادی امینی، مشهد ۱۴۰۶.
[۱۳]
نهج البلاغه، مقدمه شریف رضی، ص کو ـ کح، علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، مقدمه شریف رضی.
۲.۴ - روضة الواعظینروضة الواعظین و بصیرة المتّعظین اثر محمد بن حسن فَتّال نیشابوری (متوفی ۵۰۸) که در اصل به مثابه کتابی اخلاقی و مشتمل بر مواعظ تألیف شده، حاوی تاریخ پیامبر و اهل بیت و مناقب آنان است. [۱۴]
نجف ۱۳۸۶، محمد بن حسن فَتّال نیشابوری، روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین، چاپ محمدمهدی خرسان، نجف ۱۳۸۶.
۲.۵ - اعلام الوَری باَعلام الهدیامین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (متوفی ۵۴۸) با بهره گیری از منابع متعدد، به ویژه الارشاد شیخ مفید، [۱۵]
فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۲، ص۳۲، قم ۱۴۱۷.
اِعلام الوَری باَعلام الهدی را تألیف کرد که بخش اول آن در سیره پیامبر و زندگی فاطمه زهرا و بخش‌های سه گانه بعدی در زندگانی دوازده امام علیهم‌السلام است. ۲.۶ - تاج المَوالیدتاج المَوالید طبرسی نیز به ذکر ولادت و وفات چهارده معصوم اختصاص دارد. (چاپ ضمن مجموعه نفیسه، قم ۱۳۹۶) ۳ - تألیفات درباره فضایل و مناقب امامانافزون بر این، آثاری در بیان معجزات و خصایص و فضایل و مناقب امامان تألیف شد که برخی با مباحث کلامی آمیخته بود. ۳.۱ - دلائل الائمهاز کهن‌ترین این آثار دلائل الائمه اثر محمد بن مسعود عیاشی می‌باشد. [۱۶]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۴۵.
[۱۷]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۳۸، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۳.۲ - دلائل الائمه و معجزاتهمدلائل الائمه و معجزاتهم تألیف ابن بابویه [۱۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
است. ۳.۳ - دلائل الامامه و الخرائج و الجرائجدلائل الامامه محمد بن جَریر بن رستم طبری (نیمه اول سده چهارم؛ نجف ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳) و الخرائج و الجرائج قطب الدین سعید بن هبة اللّه راوندی (متوفی ۵۷۳؛ قم ۱۴۰۹) در بیان سیره و معجزات پیامبر و دوازده امام، نمونه های موجود از چنین آثاری است. ۳.۴ - الفضائلکتابهایی با عنوان «الفضائل» از مؤلفانی همچون اَبان بن تَغلب [۱۹]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۸، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
شاذان بن جبرائیل قمی (متوفی ۶۶۰؛ نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۲)، و نیز کتاب عبدالرحمان بن احمد نیشابوری (متوفی سده پنجم؛ چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۴) به نام الاربعین عن الاربعین فی فضائل علیٍّ امیرالمؤمنین، در بیان برتری‌ها و صفات برجسته امامان است. ۳.۵ - مناقب«مَناقب» عنوان دسته ای دیگر از چنین آثاری است. [۲۰]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲۱]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۵۸، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲۲]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۸۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲۳]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۷۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۵]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۵۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۶]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۹۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
مشهورترین کتاب موجود، مَناقب آل ابی طالب تألیف ابن شهر آشوب مازندرانی (متوفی ۵۸۸)، محدّث و فقیه و مفسر امامی، اثری است جامع که با ذکر مناقب و سیره پیامبر اکرم آغاز می‌شود و با مناقب و زندگانی ائمه ادامه می‌یابد. (۴ جلد، قم، انتشارات علامه) ۳.۶ - کشف الغُمّة فی معرفة الائمهبهاءالدین اِربِلی (متوفی ۶۹۳)، محدّث و شاعر و ادیب امامی، با تألیف کشف الغُمّة فی معرفة الائمه در سیره چهارده معصوم علیهم‌السلام، شیوه ای را که برخی نویسندگان شیعه برای تقریب دیدگاه‌های اعتقادی آغاز کرده بودند، به شکل بارزتری مطرح ساخت. وی ابتدا روایات را از طریق اهل سنّت و سپس شیعه نقل کرده و از منابع هر دو گروه بهره گرفته است؛ ازینرو، تاکنون شهرت و تداول یافته است. ۴ - فهرست منابع(۱) محمد بن حسن فَتّال نیشابوری، روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین، چاپ محمدمهدی خرسان، نجف ۱۳۸۶. (۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۳) فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷. (۴) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۵) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش. (۶) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، مقدمه شریف رضی. (۷) ابن ندیم. (۸) محمد بن حسین شریف رضی، خصائص الائمة علیهم‌السلام، چاپ محمدهادی امینی، مشهد ۱۴۰۶. (۹) تاریخ اهل البیت علیهم‌السلام نقلاً عن الائمة الباقر و الصادق و الرضا و العسکری عن آبائهم علیهم‌السلام و بروایة کبار المحدثین و المورخین، چاپ محمدرضا حسینی، قم: آل البیت، ۱۴۱۰. (۱۰) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۳/ ۱۹۳۴. (۱۱) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ‌نگاری (بخش دوم)»، شماره۳۰۵۷. |